ρεύματα θαλάσσια

Συνεχείς και με σταθερή διεύθυνση μετατοπίσεις μαζών νερού στους ωκεανούς· μπορούν να είναι οριζόντιες κινήσεις (είτε στην επιφάνεια είτε σε βάθος) ή κάθετες (με ανυψώσεις και καταβυθίσεις των μαζών νερού) και να παρουσιάζουν διεύθυνση, πλάτος, ταχύτητα και βάθος, αρκετά διαφορετικά. Οι κυριότερες αιτίες των μετατοπίσεων αυτών είναι η παρουσία από πάνω τους ρευμάτων αέρα και η διαφορά μεταξύ των φυσικών ιδιοτήτων των ίδιων των νερών, όπως η θερμοκρασία, η πυκνότητα και η αλμυρότητα. Ο άνεμοι, μεταξύ των οποίων ιδιαίτερη σπουδαιότητα έχουν οι σταθεροί (*αληγείς), ασκούν στην επιφάνεια του νερού τριβή, δημιουργώντας τα επιφανειακά ρεύματα από τα οποία γνωστότερο είναι το Ρεύμα του Κόλπου (Γκολφ Στρημ)· η διαφορά μεταξύ των φυσικών ιδιοτήτων συνεχόμενων νερών είναι, αντίθετα, η κύρια αιτία της βαθιάς κυκλοφορίας. Στις υποπολικές ζώνες π.χ. τα με χαμηλή αλμυρότητα ψυχρά και βαριά νερά ορμούν προς τα κάτω και παρασύρουν έτσι τα θερμότερα και ελαφρότερα των ισημερινών περιοχών. Το ρεύμα αυτό αντισταθμίζεται σε βάθος από τις μετακινήσεις των πολικών νερών προς τον Ισημερινό. Στην κίνηση των ρευμάτων επιδρούν, εξάλλου, η μορφολογία του θαλάσσιου βυθού και η περιστροφή της Γης· τα ρεύματα παρεκκλίνουν, πραγματικά, εξαιτίας του νόμου του Φέρελ*. Εξαιτίας των φυσικών και αστρονομικών ιδιοτήτων της Γης, σε έναν ιδανικό ωκεανό, που θα καταλάμβανε μια εκτεταμένη περιοχή της γήινης επιφάνειας, από ένα πόλο στον άλλο και θα οριζόταν από δύο μεσημβρινούς, θα υπήρχαν πέντε ρεύματα με κλειστό και πλήρη κύκλο: ένα μεταξύ των πολικών και των βόρειων εύκρατων ζωνών, με φορά αντίστροφη της φοράς των δεικτών του ρολογιού· ένα δεύτερο, μεταξύ των βόρειων και των βόρειων τροπικών ζωνών με φορά τη φορά των δεικτών του ρολογιού· ένα περιδινούμενο ρεύμα στην ισημερινή περιοχή, που επηρεάζεται από τους αληγείς· και δυο τελευταία ρεύματα, συμμετρικά προς τα προηγούμενα, στο νότιο ημισφαίριο. Το φαινόμενο αυτό πραγματοποιείται με μεγάλη προσέγγιση μόνο στον Ειρηνικό Ωκεανό· στους άλλους ωκεανούς υπάρχουν, εξαιτίας της τοπικής γεωγραφικής διαμόρφωσης, καταστάσεις που απομακρύνονται σημαντικά από τις ιδανικές (βλ. τα σχετικά με τους ωκεανούς και τις κυριότερες θάλασσες λήμματα). Συνηθίζεται, εξάλλου, να ξεχωρίζουν τα ρεύματα σε θερμά και ψυχρά (με αυτό υποδεικνύεται πάντα μια σχέση μεταξύ της θερμοκρασίας των νερών των ρευμάτων και της θερμοκρασίας των γειτονικών νερών) που κατευθύνονται αντίστοιχα στην ισημερινή ή στη μεσοτροπική ζώνη και στις πολικές περιοχές ή κοντά σ’ αυτές. Και οι δυο κατηγορίες ρευμάτων ασκούν σημαντική επίδραση στα κλίματα των ζωνών που διασχίζουν, κάνοντάς τα αρκετά διαφορετικά από ό,τι ήταν, όταν ληφθούν υπόψη τα αντίστοιχα γεωγραφικά πλάτη. Ρεύματα θερμά, όπως το Ρεύμα του Κόλπου, κάνουν ηπιότερο το κλίμα στις παράκτιες ζώνες κοντά στις οποίες περνούν· όταν, π.χ., τον χειμώνα η Βαλτική θάλασσα είναι κλειστή κατά μεγάλο μέρος από τους πάγους, τα φιορδ της βόρειας Νορβηγίας είναι ανοιχτά στη ναυσιπλοΐα. Αντίθετα, τα ψυχρά ρεύματα, εκτός από το ότι ασκούν ψυκτική επίδραση, συντελούν στο να κάνουν άγονες τις παράκτιες περιοχές· αυτά προκαλούν στα ανοιχτά των ακτών τη συμπύκνωση της υγρασίας των υπερκείμενων μαζών του αέρα σε βροχοπτώσεις, στερώντας έτσι τις παραθαλάσσιες περιοχές από τις βροχές που θα μπορούσαν να πέσουν εκεί· π.χ. το Ρεύμα του Περού κάνει μέχρι ένα βαθμό ερημικές τις ακτές της βόρειας Χιλής και του νοτιοκεντρικού Περού. Στις περιπτώσεις, εξάλλου, επαφών μεταξύ θερμών και ψυχρών ρευμάτων μπορούν να δημιουργηθούν ζώνες διαρκούς ομίχλης, όπως γίνεται γύρω στο νησί της Νέας Γης, εξαιτίας της προσέγγισης του Ρεύματος του Κόλπου με τα ρεύματα του Λαβραδόρ και της Γροιλανδίας. Όταν, αντίθετα, σχηματίζονται περιοχές ακινησίας στο κέντρο ενός κλειστού ρεύματος, μπορούν να συγκεντρωθούν εκεί αξιόλογες ποσότητες δειγμάτων πανίδας και χλωρίδας. Μεταξύ των κυριότερων θερμών ρευμάτων, πρέπει να αναφερθούν το Ρεύμα του Κόλπου (που ξεκινά από τον Κόλπο του Μεξικού, ακολουθεί την ανατολική ακτή των Ηνωμένων Πολιτειών και του Καναδά, περνώντας στη Νέα Γη, όπου, με το ακριβέστερο όνομα Βορειοατλαντικό ρεύμα, διασχίζει τον ωκεανό και φτάνει στη Σκανδιναβία και στη Δυτική Ευρώπη) και το Μαύρο Ρεύμα ή Κούρο σίο, που από τις Φιλιππίνες φτάνει μέχρι τη βόρεια Καλιφόρνια, περνώντας από τα νησιά της Ιαπωνίας· από τα ψυχρά ρεύματα, είναι τα ρεύματα του Λαβραδόρ, της Γροιλανδίας, τουωω Περού και του Όγια σίο, που από τη Βερίγγειο θάλασσα, κατεβαίνει στα Ν, κατά μήκος του τόξου των Αλεουτίων. Γενικά, όταν ληφθεί υπόψη η πορεία των ρευμάτων, μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι στο βόρειο ημισφαίριο σε ίδια γεωγραφικά πλάτη, οι δυτικές ακτές έχουν ψυχρότερο κλίμα από τις ανατολικές, επειδή προσεγγίζουν εκεί ψυχρά ρεύματα, ενώ το αντίθετο συμβαίνει στο νότιο ημισφαίριο. Παράλληλα με τα κύρια ρεύματα, υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός από δευτερεύοντα, που οφείλονται προπάντων στους ανέμους και στις παλίρροιες, και που κάνουν αισθητή την επίδρασή τους κατά ειδικό τρόπο στους πορθμούς και στα στενά, προκαλώντας μερικές φορές και αρκετά γρήγορες κινήσεις, που μπορούν να δημιουργήσουν δίνες και στροβίλους. Πολλά θαλάσσια ρεύματα ήταν ήδη γνωστά στους αρχαίους θαλασσοπόρους που μας άφησαν περιγραφές τους, όχι σπάνια ζωντανεμένες με μυθικές λεπτομέρειες· μόνο όμως τον περασμένο αιώνα άρχισαν να μελετώνται επιστημονικά οι αιτίες των μετακινήσεων αυτών, και οι σχετικές συστηματικές έρευνες χρονολογούνται από τις τελευταίες δεκαετίες. Οι μέθοδοι μελέτης είναι άμεσες, όταν χρησιμοποιούνται όργανα (ρευματόμετρα, ρευματογράφοι), που, όταν αφήνονται να παρασύρονται από το εξεταζόμενο ρεύμα, χάρη στις συσκευές με τις οποίες είναι εφοδιασμένα, καταγράφουν τα διάφορα χαρακτηριστικά του· είναι, αντίθετα, έμμεσες, όταν βασίζονται στην ανάλυση των παραγόντων, από τους οποίους εξαρτάται το εξεταζόμενο ρεύμα (αλμυρότητα, θερμοκρασία, μορφολογία των θαλάσσιων βυθών κλπ.). Το ρευματόμετρο του Ουόλαστον χρησιμοποιείται για την άμεση μελέτη των θαλάσσιων ρευμάτων, ιδίως της ταχύτητας και της διεύθυνσης που έχουν. Τομή του Ατλαντικού ωκεανού με το σχήμα των θαλάσσιων ρευμάτων μεταξύ της επιφάνειας και του βυθού. Στις υποπολικές ζώνες, τα με χαμηλή αλμυρότητα, ψυχρά και βαριά νερά, ορμούν προς τα κάτω και ελκύουν τα θερμότερα, που προέρχονται από τις ισημερινές ζώνες.